IV მანიქეველები

ერთი ამბავი ელვასავით ანათებს წმ. თომა აქვინელს არა მარტო გარედან, არამედ შიგნიდანაც; წარმოგვიდგენს პერსონაჟს - იქნებ კომედიისაც - თავისი დროის სოციალურ ფონზე და ფერებში; თან წამით დაგვანახებს მის გონებას. მეფეთა და მთავართაგან მიღებულ უამრავ მოპატიჟებას, როგორც წესი, წმ. თომა უარყოფდა, და არა იმიოტომ, რომ კეთილგანწყობა აკლდა, არამედ მუდმივი შინაგანი წვისა და კამათის გამო, რომელიც მთლიანად ავსებდა მის ცხოვრებას. თუმცა ერთხელ იძულებული გახდა, ფიქრის საყვარელი საქმიანობა თუ თამაში შეეჩერებინა, ზოგიერთ ადამიანს ღვინოზე მეტად რომ ათრობს. ამის მიზეზი საფრანგეთის მეფის, ლუი IX-გან მიღებული მიწვევა გახდა, რომელიც წმ. ლუის სახელითაა განთქმული. ორდენის ხელმძღვანელებმა, როგორც ჩანს, ურჩიეს, დათანხმებულიყო და ისიც უმალ დაეთანხმა, რადგან მძინარეც კი – თუ აზროვნების ტრანსში მყოფი – მორჩილი ბერი იყო.

ჩვეულებრივი ჰაგიოგრაფია ხშირად ყველა წმინდანს ერთმანეთის მსგავსად წარმოაჩენს ხოლმე, არადა სხვა ადამიანებზე ბევრად უფრო განსხვავებულნი არიან – თვით მკვლელებზე უფრო მეტადადაც. ამ ორს წმინდანს შორის არსებულზე უფრო მკვეთრი განსხვავების წარმოდგენა კი უბრალოდ შეუძლებელია. წმ. ლუი რაინდად და მეფედ დაიბადა, თუმცა ერთი იმ ადამიანთაგანი იყო, რომელსაც ბუნებრივი უბრალოება, ვაჟკაცობასა სიმკვირცხლესთან შეხამებული, მდგომარეობასთან დაკავშირებული ყველანაირი ვალდებულების სწორად შესრულებას მხოლოდ უადვილებს. მასში სიწმინდე და სიჯანსაღე კარგად თავსდებიან და საქმიანობაში იჩენენ თავს. ის არ იყო ხანგრძლივი ფიქრის კაცი – ზედმეტი თეორეტიზების თვალსაზრისით. თუმცა თეორიაშიც საღი აზრი არასდროს ღალატობდა, როგორც ეს ჭეშმარიტად პრაქტიკული ადამიანის იშვიათ შემთხვევაში ხდება. მას არასდროს უთქვამს არასწორი რამ და ინსტიქტურად მართლმორწმუნე იყო. ძველ წარმართულ იგავში მეფეთა ფილოსოფოსობისა და ფილოსოფოსთა მეფობის შესახებ ერთი უზუსტობაა, რომლის იდუმალება მხოლოდ ქრისტიანობა შეუძლია გამოამჟღავნოს. მეფეს, შესაძლოა, ძალიან სწადდეს წმინდანობა, წმინდანი კი მეფობას არასდროს ისურვებს. კეთილი კაცი მეფობაზე არ ოცნებობს, თუმცა ეკლესიის დიდსულოვნება არ უკრძალავს მეფეს, კარგ კაცობაზე იოცნებოს. ლუი სწორხაზოვნად მხედრული პიროვნება იყო, რომელიც მეფობაზე არ ამბობდა უარს, როგორც არ იტყოდა უარს საკუთარი ჯარის კაპიტნობაზე ან სერჟანტობაზე. რაც შეეხება წმ. თომას, ის ნამდვილად წინააღმდეგი იქნებოდა მეფობის, ან მასთან დაკავშირებულ ზარზეიმისა თუ პოლიტიკაში გახლართვის. არა მარტო მოკრძალებულობა, არამედ ფუჭის მიმართ ქვეცნობიერი ზიზღი, რომელიც თავისუფალი და განსწავლული ადამიანების დიდი გონების დამახასიათებელია, აუცილებლად დააბრკოლებდა სამეფო კარის რთულ ცხოვრებასთან მის დაკავშირებას. ამას გარდა, ის მთელი ცხოვრება თავს არიდებდა პოლიტიკას, თუმცა იმხანად არაფერი იყო პოლიტიკური თვალსაზრისით უფრო სიმბოლური და გამომწვევი, როგორც მეფის ძალაუფლება პარიზში.

იმდროინდელი პარიზი ნამდვილი ჩრდილოეთის ციალია. რომთან უფრო ახლოს მდებარე მიწები წარმართობით, პესიმიზმითა და აღმოსავლური გავლენებით იყო შერყვნილი, რომელთა შორის ისლამი ყველაზე უფრო რესპექტაბელურია, პროვანსი და მთელი სამხრეთი კი ნიჰილიზმმა და ბოროტი მისტიციზმის ციებცხელებამ მოიცვა. ჩრდილოეთ საფრანგეთიდან მოსულმა შუბმა და მახვილმა შემუსრა არაქრისტიანული. ჩრდილოეთ საფრაგეთში აღმოცენდა გოთიკის პირველი შპილები – ცაში შუბივით აჭრილი სამშენებლო საოცრება. ახლა ნაცრისფერ გოთიკაზე ვლაპარაკობთ, თუმცა მაშინ ჩრდილოურ ცაზე სრულიად სხვანაირად ბრწყინავდა მათი სითეთრე, აქა-იქ ოქროთი და ხასხასა ფერებით ხელშევლებული – ახალი, მფრინავი ხუროთმოძღვრება, მფრინავი ხომალდივით გასაოცარი. წმ. ლუის ახალი პარიზი შროშანივით ქათქათა და ორიფლამასავით დიდებული უნდა ყოფილიყო. ასე დაიბადა ფრანგი ერი, რამაც პაპისა და იმპერატორის ძველი დავა დაშოშმინა იქ, საიდანაც თომა მოდიოდა. თუმცა თომა უხალისოდ მოდიოდა და როცა ბორცვიდან პარიზის მთელი ბრწინვალება გამოჩნდა და ვიღაცამ წამოიძახა: „რა დიდებულია, როცა ყველაფერს ამას ფლობ,“ თუ რაღაც ამის მსგავსი, თომა აქვინელმა ჩაიბუტბუტა: „ამას ოქროპირის ხელნაწერი მირჩევნია, ვერაფრით რომ ვერ მოვიხელთე.“

როგორღაც ფიქრის ეს ჯიუტი გორგალი სამეფო დარბაზობაზე შეიტყუეს; ვიცით, რომ ის ზრდილობიანად, მაგრამ სიტყაძუნწად პასუხობდა ყველას, ვინც კი გაესაუბრა, და სწრაფადაც დაივიწყეს იქ გამეფებულ ყველაზე სასიამოვნო ხმაურში, რაც კი ამ ქვეყანაზე არსებობს – ფრანგულ მუსაიფში. ჩვენთვის უცნობია, რაზე საუბრობდნენ ფრანგები, მაგრამ ვიცით, რომ მათ შორის მყოფი მსუქანი იტალიელი დაივიწყეს, და როგორც ჩანს, მასაც დაავიწყდა ყველა იქ მყოფი. ფრანგულ საუბარშიც დაისადგურებს ხოლმე სიჩუმე; შავანაფორიანი მთა, უძრავი და მდუმარე, რაინდობის და ჰერალდიკის რიჟრაჟში თეთრი ყვავივით მოექცა. სამოსი მეფის კარზე კი მართლაც ფერადოვანი და მდიდრული იყო. არ დაგვავიწყდეს - წმ. ლუი რაინდიც იყო და კარისკაცებისთვის უთქვამს: „ამაოებას უნდა გავურბოდეთ. თუმცა კაცი უნდა ცდილობდეს, კოხტად ჩაიცვას – მდგომარეობის შესაბამისად – რათა ცოლს თავი შეაყვაროს.“

უეცრად თასები შეხტა და მაგიდა შეინძრა: ბერმა უზარმაზარი მუშტი მას ლოდივით დაახეთქა და ყველა სახტად დატოვა, თან მთვარეულივით დაიღღიალა „ აი ეს დააშოშმინებს მანიქეველებს!“

მეფის სასახლეს, თუნდაც წმინდანი მეფისა იყოს, თავის კანონები აქვს. დარბაზს შიშის ზარმა გადაუარა, თითქოს იტალიელ ბერს მეფისთვის თეფში ესროლოს, ან გვირგვინი მოეხადოს. ყველა რიდით მიაჩერდა შიშისმომგვრელ ადგილს, ათასი წლის განმავლობაში კაპეტების ტახტი რომ იყო; ბევრიც მზად იყო ალბათ, რომ შავსამოსიანი მათხოვრარი ფანჯრიდან მიებრძანებინა, წმ. ლუი კი - ზუსტად ისეთივე უბრალო, როგორიც ჩანდა, არამარტო შუასაუკუნოვანი ღირსებისა და წყალობის შადრევნების, არამედ ორი მარადიული მდინარის, ფრანგული ირონიისა და ზრდილობის სათავე – მიუბრუნდა თავის მდივნებს და ჩუმად სთხოვა, შემოსხდომოდნენ გონებაგაფანტულ პოლემისტს და მისი მოსაზრებები – ალბათ ძალიან ფასეული – ჩაენიშნათ, რომ არ დაკარგულიყო. ამ ამბავზე, როგორც გითხარით, იმიტომ შევჩერდი, რომ დიდი შუასაუკუნოვანი ხასიათის მომენტალური სურათია , უფრო სწორად ორი დიდი ხასიათის, თუმცა მის მთავარ საზრუნავსაც გვიჩვენებს, ფილოსოფიურად მიყურადებულს თუ ფსიქოლოგიური ჭუჭრუტანიდან დანახულს; ტყუილად არაა, რომ წმ. ლუის ნათელ კარზეც კი მისი აზროვნება მანიქეველთა შავი ღრუბლითაა მოცული.

მართალია, ეს წიგნი მხოლოდ ჩანახატია, მაგრამ მოგვიანებით მსუბუქად მაინც შევეხები მეთოდს და მნიშვნებლობას, რასაც ჩვენი ჟურნალიზმი გამაღიზიანებლად გზავნილს უწოდებს. რამდენიმე სრულიად არაადეკვატური გვერდი უნდა დავუთმო მის თეოლოგიას და ფილოსოფიას, თუმცა ის, რის თქმასაც აქ ვაპირებდი, ერთდრულად უფრო ზოგადიცაა და უფრო პირადულიც, ვიდრე მისი მსოფლმხედველობა. ამას ზნეობრივი დამოკიდებულებაც შეიძლება დავარქვათ, ან განწყობა, ან ცხოვრების მიზანი საზოგადოებრივი და ადამიანური თვალსაზრისით; იმიტომ, რომ ცხოვრების მთავარი მიზანი თვით ცხოვრების მიღმაა და ეს მან ჩვენზე ყველაზე უფრო კარგად იცოდა. ამიტომ თუ გვსურს, მოკლედ და ხატოვნად ვთქვათ, თუ რა უნდოდა მას ამ სოფლისათვის და რა შრომა გასწია მან ისტორიისათვის, გარდა თეორიული და თეოლოგიური დეფინიციებისა, შეგვიძლია ვთქვათ, რომ ეს ერთი დარტყმით მანიქეველთა დაშოშმინება იყო.

ამას სრულად ვერ ჩაწვდება ის, ვისაც თეოლოგიური ისტორია არ შეუსწავლია და კიდევ უფრო მეტად იქნებ ის, ვინც მის შესწავლას ლამობდა. შეიძლება მართლაც მოგვეჩვენოს, რომ ამას არაფერი ესაქმება არც ისტორიასთან და არც თეოლოგიასთან. ისტორიულად წმ. დომინიკმა და სიმონ დე ბოფორმა შესანიშნავად დააშოშმინეს მანიქეველები. თეოლოგიაში კი ენციკლოპედიურმა დოქტორი თომა აქვინელი ათას სხვა ერესსაც გაუმკლავდა. მიუხედავად ამისა, ასეტი იყო მისი მთავარი პოზიცია და მიმართულება, რომელიც მან ქრისტიანობის მთელ ისტორიას მიანიჭა.

ამ თავის მიზანი თითქოს უფრო ბუნდოვანია, ვიდრე დანარჩენების, ამიტომაც ბევრი ვიფიქრე მის ჩასმაზე. თუმცა ეს გამართლებულია იმ დიდი გაუგებრობით, რომელიც წმ. თომას და მის მრწამსს უკავშირდება და ბევრ თანამედროვე ადამიანს მის გაგებასთან მიახლოების საშუალებასაც კი ართმევს. აი მისი არსი: წმ. თომა, როგორც სხვა ბერები და განსაკუთრებით, სხვა წმინდანები, ცხოვრებას უარყოფასა და სიმკაცრეში ატარებდა. მისი მარხული ცხოვრება იმ ფუფუნების საპირისპიროა, რომელიც მას შეეძლო აერჩია. ბუნების ძალისთვის ნების დაპირისპირება, მაცხოვრის მიმართ მადლიერების გამოხატვა მისი ტანჯვის ნაწილობრივი გაზიარებით, ადამიანის, როგორც მისიონერისა თუ მოწამის მიერ ყველაფრისთვის მზაობა ამ რწმენის ამაღლებული ელემენტია. თანამედროვე დასავლურ ინდუსტრიულ საზოგადოებაში ეს დიდ იშვიათობად იქცა, გარდა მისი ერთმორწმუნეთა წრისა. ამიტომაც ითვლება, რომ ეს მათი რწმენის თავი და ბოლოა. მართლაც ვერსად ნახავთ ოლდერმენს , ორმოცდღიან მარხვას რომ იცავს, პოლიტიკოსს, ტრაპისტის მდუმარების აღთქმა რომ დაუდია, ან ქალაქელს, უბიწო ცხოვრებას რომ მისდევს . ამიტომაა საშუალო გარეშე ადამიანი დარწმუნებული, რომ კათოლიციზმი მხოლოდ ასკეტიზმია, ასკეტიზმს კი პესიმიზმთან აიგივებს. ის თანაგრძნობით ცდილობს გააგებინოს კათოლიკეს, რომ სიქველის ამ გმირული და პატივსაცემი მცდელობების უკან ყოველივე ბუნებასთან დაკავშირებულის მიმართ აღმოსავლური მიუღებლობა და ცხოვრების ნების მიმართ შოპენჰაურისეული ზიზღი იმალება. რებეკა უესტის მიერ წმ. ავგუსტინესადმი მიძღვნილი წიგნის ერთ „მაღალი კლასის“ მიმოხილვაში გასაოცარი რამ ამოვიკითხე: თითქოს ეკლესია სქესს ცოდვილი ბუნების მატარებლად თვლის. თუ სქესი ცოდვაა, რატომღაა ქორწინება საიდუმლო, ან რატომ უჭერენ მხარს კათოლიკეები დაბადებას, მათი მოწინააღმდეგენი კი შობადობის კონტროლს, ამ კითხვებზე პასუხის გასაცემად მოდი ამ კრიტიკოსმა იმტვრიოს თავი. მე ამ კამათის მეორე მხარე მაღელვებს.

ჩვეულებრივი თანამედროვე კრიტიკოსი ხედავს, რომ იერარქიულ ეკლესიაში ასკეტური იდეალი არსებობს, ბრაიტონის და ბრიქსტონის მაცხოვრებლებში კი არა, ამიტომ ამბობს: „ეს იერარქიის შედეგია; მოდი რელიგიას იერარქია მოვაშოროთ.“ სინამდვილეში, გამოცდილების ბრაიტონის და ბრიქსტონის მიღმა გაფართოება იმწამსვე დაგვანახებს შეცდომას. მართალია, მარხული ოლდერმენი და მდუმარე პოლიტიკოსი დიდი იშვითობაა, მაგრამ კიდევ უფრო დიდი იშვიათობა კაუჭზე დაკიდებული ან ლურსმნებზე გაწოლილი მონაზონის ნახვა. ჰაიდ პარკის კათოლიკე ორატორი არასდროს იწყებს გამოსვლას მთელი სხეულის დანით დასერვით, მღვდელმსახურსაც ვერ ნახავთ დაწოლილს მკერდზე აგიზგიზებული ცეცხლით, სულიერებას რომ აფრქვევდეს. აზიაში ეს ჩვეულებრივი ამბავია და სხვადასხვა ჯურის რელიგიური ენთუზიასტები ჩადიან, იერარქების ყოველგვარი დაძალების გარეშე. მოკლედ, კაცობრიობის რეალური ცოდნა გიკარნახებთ, რომ რელიგია საშიში რამაა. ეს მართლაც დაუოკებელი ცეცხლია და იერარქია მის შესაზღუდად უფროა საჭირო, ვიდრე აღსასრულებლად. ასკეტიზმი, ანუ სურვილებთან ომი, თავად სურვილია. ის ადამიანის პატივმოყვარეობის განუყოფელი ნაწილია, თუმცა შესაძლებელია და საჭიროა მისი მოთოკვა და კათოლიკური იერარქია მას ბევრად უფრო საღ საზღვრებში აღასრულებს, ვიდრე წარმართული თუ პურიტანული ანარქია. ამავე დროს ასკეტური იდეალი, რომელიც სწორად გაგების შემთხვევაში კათოლიკური იდეალიზმის ნაწილია, საერთოდ გვერდითი მოვლენაა. ეს არაა კათოლოკური მსოფლმხედველობის ფუძემდებლური პრინციპი. ეს მხოლოდ კათოლიკური ზნეობის ერთი კერძო დასკვნაა. და თუ მსოფლმხედველობით საფუძვლებს მივუბრუნდებით, ადვილად შევამჩნევთ სრულ წინააღმდეგობას კაუჭებზე დაკიდებულ ფაკირსა და მარხულ ბერს შორის.

ვერავინ გაიგებს თომისთურ ფილოსოფიას ანუ კათოლიკურ ფულოსოფიას, ვისაც არ ესმის, რომ მისი პირველადი და ფუძემდებლური ნაწილი სიცოცხლის ხოტბა, ყოფიერების ხოტბა, სამყაროს შემოქმედი ღმერთის ხოტბაა. ყველაფერი დანარჩენი ამისგან კარგა მოშორებით დგას და სხვადასხვა გართულებებითაა განპირობებული, მაგალითად ადამიანის დაცემით ან გმირთა მოწოდებით. სიძნელე ისაა, რომ კათოლიკური აზრი ორ, ქმნილებისა და დაცემის სიბრტყეზე მოძრაობს. წრმოიდგინეთ, რომ ინგლისში მტერი შემოიჭრა; კენტში სამხედრო მდგომარეობაა, რადგან მტერი იქ გადმოსხდა, ჰერიფორდში კი შედარებითი თავისუფლებაა. ინგლისელი პატრიოტის სიყვარულს კენტის თუ ჰერიფორდის მიმართ ეს არ გაანელებს და კენტის სტრატეგიული სიფრთხილე მის სიყვარულს არ შეამცირებს. ინგლისის სიყვარული ორივე ნაწილზე ერთნაირად ვრცელდება: მასზე, რომელიც დისციპლინამ უნდა გადაარჩინოს და მასზე, რომელიც თავისუფლად სუნთქავს. კათოლიკური ასკეზის ნებისმიერი, ჭკვიანური თუ უჭკუო უკიდურესობა დაცემის ბოროტების შესახებ გვაფრთხილებს და არასდროს ეჭვქვეშ არ აყენებს ქმნილების სიკეთეს. ამაშია რეალური განსხვავება არა მხოლოდ კაუჭებზე დაკიდებული ვაჟბატონის გადაჭარბებული ექსცენტრიულობისაგან, არამედ იმ მსოფლმეხედველობის კაუჭისაგან რომელზეც ის კიდია. ბევრი აღმოსავლური რელიგიის ასკეტიზმი მართლაც პესიმიზმის მომაასწავებელია და ასკეტი თავს სიცოცხლის ზიზღის გამო იწამებს. ის ბუნების მოთოკვას კი არ ცდილობს, არამედ მას მთელი შესაძლებლობებით უპირისპირდება და თუმცა მილიონობით აზიურ მორწმუნე მოსახლეობაში ხშირად ეს კაუჭებზე უფრო მსუბუქ ფორმას ატარებს, ის ფაქტი, რომ სიცოცხლის უარყოფა, როგორც პირველადი პრინციპი, უზარმაზარი მასშტაბითაა გავრცელებული, ნაკლებადაა აღქმული. ერთი ისტორიული ფორმა, რომელიც ამან შეიძინა და ქრისტიანობის უდიდეს მტრად ჩამოყალიბდა, მანიქეველობა იყო.

ის, რასაც მანიქეიზმის ფილოსოფია ჰქვია, ბევრნაირ ფორმას იძენს. უკვდავზე და უცვლელზე მის მიერ განხორციელებული შეტევა უკვდავი ცვალებადობის საინტერესო მაგალითია. ეს ჰგავს იმ ლეგენდას ჯადოქარზე, რომელიც ხან გველად იქცევა ხოლმე და ხან ღრუბლად. ყველაფერ ამას ის უპასუხისმგებლობის ნიშანი სდევს, რომელიც აზიური მეტფიზიკისა და ზნეობისთვისაა დამახასიათებელი, საიდანაც საწყისს იღებს მანიქეური გამოცანა. ამა თუ იმ სახით ის ყოველთვის ბუნების ბოროტებაზე მიანიშნებს, ან იმაზე, რომ ბოროტება, სულ ცოტა, ბუნებაშია დაბუდებული. არსებითი ისაა, რომ რადგან ბოროტებას ბუნებაში დაუდია წილი, მას ბუნებაზე უფლებაც აქვს, ბოროტს არსებობის ისეთივე უფლება აქვს, როგორც კეთილს. ფორმები, როგორც ვთქვით, მრავალფეროვანია. ეს ხან დუალიზმია, სადაც სიკეთე და ბოროტება პარტნიორობენ, ამდენად ვერცერთს უზურპატორს ვერ უწოდებ; ხშირად ზოგადი იდეა ისაა, რომ სამყარო დემონებმა შექმნეს, კეთილი სულები კი, თუკი ასეთები საერთოდ არსებობენ, სულიერი სამყაროთი იფარგლებიან. მოგვიანებით ამან კალვინიზმის ფორმა მიიღო, სადაც ღმერთმა, მართალია, შექმნა სამყარო, მაგრამ ბოროტებაც ისეთივე მისი ქმნილებაა, როგორც სიკეთე: მან შექმნა ბოროტი ნებაც და ბოროტი სამყაროც. გამოდის, რომ თუ ადამიანი გადაწყვეტს, სული წაიწყმიდოს, ღმერთის ნებას კი არ უგულებელყოფს, არამედ ასრულებს. ამ ორი, ადრეული გნოსტიციზმისა და გვიანდელი კალვინიზმის ფორმით, მანიქეველობის ზედაპირულად განსხვავებულ, მაგრამ არსებით ერთიანობასთან გვაქვს საქმე. ძველი მანიქეველები ასწავლიდნენ, რომ შემოქმედება ღმერთს კი არა, სატანას უნდა მივაწეროთ. ახალი კალვინისტები ასწავლიან, რომ წარწყმედა, რომელსაც სატანას მივაწერთ, ღმერთის საქმეა. ერთნი პირველ დღეს უყურებენ და ღმერთის ნაცვლად ეშმაკს ხედავენ, მეორენი კი უკანასკნელს და ეშმაკის ნაცვლად – ღმერთს. თუმცა ორივე იმ აზრისაა, რომ დედამიწის შემქმნელმა, ღმერთს დაარქმევ თუ ეშმაკს, ძირითადად ბოროტება შექმნა.

თანამედროდროვეობა სავსეა მანიქეველებით, ამიტომაც ამ თვალსაზრისს ნაწილი დაეთანხმება, ნაწილი გაკვირვებით შეხვდება, ნაწილს კი ის გააკვირვებს, რა არის მასში მოუღებელი. შუასაუკუნოვან დაპირისპირებას რომ ჩავწვდეთ, კათოლიკურ დოქტრინას მივუბრუნდეთ, რომელიც იმდენადვე თანამედროვეა, რამდენადაც შუასაუკუნოვანი. ის, რომ „დაინახა ღმერთმა ყოველივე, რაც გააჩინა, და აჰა, ძალიან კარგი იყო,“ პესიმისტისთვის სიჩქარისა თუ უყურადღებობის გამო შეუმჩნეველი რჩება. ეს თეზისი გვამცნობს, რომ არ არსებობს ცუდი რამ, არსებობს რამის ცუდი გამოყენება. არსებობს ცუდი ფიქრები და ცუდი განზრახვები. მხოლოდ კალვინისტს შეიძლება სჯეროდეს, რომ ჯოჯოხეთი კეთილი განზრახვებითაა მოკირწლული - ერთადერთი რამ, რითაც ის ვერ მოიკირწყლება. თუმცა შესაძლებელია, კეთილი რამის მიმართ ცუდი განზრახვა გქონდეს და სიკეთე, სამყაროს და ხორცის მსგავსად, ბოროტმა განზრახვამ დაგრიხოს, ეშმაკი რომ ჰქვია. თუმცა მას არ შეუძლია რამე ცუდად აქციოს, რადგან ყველაფერი ისეთივეა, როგორც შექმნის პირველ დღეს. მხოლოდ ზეციური საქმეა მატერიალური – მატერიალური სამყაროს შექმნა. ჯოჯოხეთური საქმე პირწმინდად სულიერია.

ამ შეცდომას ბევრი ფორმა აქვს, თუმცა ამათგან ძირითადი ორია: ერთი, უფრო უხეშია და ეკლესიას გარედან უტევს, მეორე, უფრო დახვეწილი, შიგნიდან ცდილობს მის დაშლას. არ ყოფილა დრო, როცა ეკლესია ამ შემოტევასა და ღალატს შორის არ იყო მოქცეული. ასე იყო, მაგალითად, ვიქტორიანულ ეპოქაში, დარვინისტული „შეჯიბრება“ კომერციასა თუ რასიულ კონფლიქტებში ზუსტად ისეთივე თავხედური იყო, როგორც ათეისტური შეტევა მეცხრამეტე საუკუნეში და ბოლშევიკური უღმერთო მმართველობა მეოცეში. სიმდიდრით კვეხნა, გასვრილ მილიონერთა თაყვანისცემა, „შეუგუებელთა“ შესახებ ლაპარაკი (მეცნიერულ აზროვნებასს რომ ბაძავ, მაგრამ საკუთარ წინადადებას ვერ ამთავრებ – შეუგუებელი რასთან?) - ეს ყველაფერი ცხადად და მარტივად ანტიქრისტიანულია, შავ მესასავით. მიუხედავად ამისა, ბევრმა კათოლიკემ სისუსტე გამოავლინა და კაპიტალიზმის დამცავი ეს ჯარგონი სოციალიზმთან უნიათო ბრძოლაში გამოიყენა. ყოველ შემთხვევაში ასე იყო, ვიდრე შრომის უფლებებზე პაპის დიდმა ენციკლიკამ ამას ბოლო არ მოუღო. ბოროტება ყოველთვის ეკლესიის შიგნითაც იყო და გარეთაც; გარეთ უფრო უხეში და შიგნით უფრო რბილი ფორმით. ასეთი იყო მეჩვიდმეტე საუკუნეც, გარეგანი კალვინიზმით და შინაგანი იანსენიზმით. ასე იყო მეცამეტე საუკუნეშიც, როდესაც გარეგნულ საფრთხეს ალბიგოელთა ღია ამბოხება ქმნიდა, შინაგანმა საფრთხემ კი ავგუსტინელთა ტრადიციონალიზმში მოიკალათა. ავგუსტინელები მხოლოდ ავგუსტინეს მიმევრები იყვნენ, ავგუსტინე – ნაწილობრივ პლატონის, პლატონი კი მართალი იყო, მაგრამ მხოლოდ ნაწილობრივად. თუ ხაზი ზუსტად არაა წერტილზე დამიზნებული, მიახლოებისას გადახრა უფრო შესამჩნევი გახდება. ათასწლიანი გაფართოების შემდეგ პლატონიზმის უზუსტობა მანიქეველობას ძალიან დაუახლოვდა.

გავრცელებული შეცდომები მუდამ თითქმის სიმართლეა. ისინი ყოველთვის იმ რეალობას ასახავენ, რომ მათი შემსწორებელნი თავად ცდებიან. უცნაურია, მაგალითად, რომ „პლატონური სიყვარული“ უცოდინარისთვის უფრო წმინდას და აღმატებულს აღნიშნავს, ვიდრე მცოდნესთვის. ის, ვისაც დიდი ბერძნული ბოროტება ესმის, ხვდება, რომ უკუღმართობა ხშირად სიწმინდის არასწორი ფორმიდან მომდინარეობს. მანიქეველთა უდიდესი შეცდომა ის იყო, რომ მათ სიწმინდე უნაყოფობასთან გააიგივეს. ეს არსებითად განსხვავდება წმ. თომას ხედვისაგან, რომელიც სიწმინდეს ყოველთვის ნაყოფიერებასთან აკავშირებდა – ბუნებრივთან თუ ზებუნებრივთან. და რაც არ უნდა უცნაურად გვეჩვენოს, მარტივი სასაუბრო გამოთქმა: „სემის და სუზანის ურთიერთობა აბსოლუტურად პლატონურია“ სიმართლის ნაწილსაც შეიცავს; ადგილობრივი უკუღმართობის გარდა პლატონში არის ასეთი იდეაც, თითქოს ადამიანები სხეულის გარეშე უკეთესად იგრძნობდნენ თავს; თითქოს მათი თავები შეიძლება ცაში აფრინდნენ და იქ წმინდად ინტელექტუალურ ქორწინებაში შეერთდნენ, სურათზე გამოსახული ქერუბიმებივით. ამ „პლატონიზმის“ უკიდურესმა სტადიამ აიძულა საბრალო ლორენსი სისულელეები ელაპარაკა; ეტყობა არ იცოდა, რომ ქორწინების კათოლოკური დოქტრინა იმის დიდ ნაწილს ამბობს, რაც მან თქვა, ოღონდ სისულელეების გარეშე. ასეა თუ ისე, ისტორიულად მნიშვნელოვანი ისაა, რომ პლატონურმა სიყვარულმა ადრეული თეოლოგების ნაშრომებში დაამახინჯა სიყვარული ადამიანურიც და ღვთაებრივიც. შუა საუკეებში ბევრი ადამიანი, რომელიც აღშფოთებით უარყოფდა ალბიგოელთა უნაყოფობის დოქტრინას, თავად მაინც რჩებოდა სხეულის (ყველაფრის თუ არა ) უგულებელყოფის ემოციური განწყობის ტყვეობაში.

რა ცოცხლად აშუქებს ეს ყველაფერი მათ პროვინციულ სისულელეს, ვინც, როგორც თავად ამბობს, „მრწამსს და დოგმებს“ ეწინააღმდეგება. მრწამსი და დოგმებია, რამაც მსოფლიოს საღი აზროვნება შეუნარჩუნა. ამათ ალტერნატივად ინტუიციისა და გრძნობის რელიგია მიაჩნიათ. გრძნობის რელიგია რომ ყოფილიყო მართლაც ბნელ საუკუნეებში, ეს ბნელი და სუიციდური გრძნობის რელიგია იქნებოდა. ხისტი მრწამსია ის, რაც თვითგანადგურების გრძნობის მოძალებას დაუპირისპირდა. ასკეტიზმის კრიტიკოსები იქნებ მართალნიც არიან, როცა დასავლელი განდეგილის განცდას აღმოსავლელი ფაკირისას ადარებენ. თუმცა ეს ორნი ფიქრით ვერ იქნებოდნენ ერთნი, რადგან მართლმორწმუნე ქრისტიანის აზროვნების ადამიანურ სისაღეს მხოლოდ დოგმა უნარჩუნებდა. ის ვერ უარყოფდა, რომ კეთილმა ღმერთმა ნორმალური და ბუნებრივი სამყარო შექმნა; იმიტომ რომ მანიქეველი არ იყო. ათასობით უდაბნოში მისწრაფებულ უბიწობის ენთუზიასტს შეეძლო ქორწინება ცოდვად ჩაეთვალა, ოღონდ საკუთარი იდეალებისა და გრძნობების საწინააღმდეგო ცოდვად – თანამედროვე მანერით. საბედნიეროდ, მათ ეკლესიის ავტორიტეტი უნდა ეღიარებინათ, რომელიც გადაჭრით აცხადებდა, რომ ეს ცოდვა არაა.

თანამედროვე ემოციური რელიგია კათოლიციზმს თვალის დახამხამებაში მანიქეველობად გადააქცევდა, რომ არა თეოლოგია. როცა რელიგია აგიჟებს, თეოლოგია საღ აზრს დარაჯობს.

ამ თვალსაზრისით წმ. თომა აღმართულა, როგორც დიდი მართლმორწმუნე ღვთისმეტყველი, რომელმაც ადამიანებს შექმნის დოქტრინა შეახსენა მაშინ, როდესაც ბევრს ჯერ კიდევ ნგრევის განწყობა დაუფლებოდა. ამაოა შუა საუკუნეთა კრიტიკოსთაგან პესიმიზმის ნიშნების მატარებელი ფრაზების თუნდაც ასეულობით ციტირება, რადგან ისინი მთავარი ფაქტს ვერ აცნობიერებენ: იმ ადამიანებს არ აღელვებდათ საკუთარი შუასაუკუნოვნება და განწყობის ძალაუფლებას არ აღიარებდნენ, რადგან ეს მელანქოლიაა, სამაგიეროდ აღელვებდათ მართლმორწმუნეობა, რაც განწყობა არაა. ამის მიზეზი კი ის იყო, რომ წმ. თომამ შეძლო დაემტკიცებინა: მის მიერ შემოქმედის და მისი შემოქმედებითი სიხარულის განდიდება უფრო მართმოლრწმუნე რამაა, ვიდრე ნებისმიერი პესიმისტური სულისკვეთება, ეკლესიამ და მსოფლიომ კი ეს ჭეშმარიტება შემოწმებად აღიარა. როდესაც ამ უზარმაზარ და უპიროვნო მნიშვნელობას გავითვალისწინებთ, შეიძლება იმასაც დავეთანხმოთ, რომ აქ პიროვნული ელემენტიც არსებობს. დიდ რელიგიურ მასწავლებელთა უმრავლესობის მსგავსად, მისი პიროვნება ღმერთისგან მიღებული დავალებისთვის ზედგამოჭრილი აღმოჩნდა.

როცა შუასაუკუნოვანი ფილოსოფოსის პოპულარიზებას ცდილობ, ძალაუნებურად თანამედროვე ენას იყენებ, რომელიც სრულიად არაფილოსოფიურია. ეს არაა თანამედროვეობის განქიქება – უბრალოდ იმდენად დაკავებულნი ვართ განწყობითა და ემოციებით, განსაკუთრებით ხელოვნებაში, რომ სიტყვათა დიდი მარაგი გამოვიმუშავეთ, ატმოსფეროს უფრო რომ აღწერს, ვიდრე ნამდვილ დამოკიდებულებას და პოზიციას. შემჩნეულია, რომ თანამედროვე ფილოსოფოსები პოეტებს უფრო ჰგვანან: ჭეშმარიტებასაც კი პიროვნულ შეფერილობას ანიჭებენ და ყველაფერს ფერადი სათვალით ჭვრეტენ. თუ ვამბობთ, რომ შოპენჰაუერის შეხედულება ლურჯი, უილიამ ჯეიმსის კი უფრო მოვარდისფროა, თითქოს მეტის გადმოცემას ვახერხებთ, ვიდრე იმის თქმით, რომ ერთი პესიმისტია, მეორე კი პრაგმატიკოსი. ამ თანამედროვე მიდგომას აქვს გარკვეული ღირებულება, თუმცა თანამედროვენი მას ვაზვიადებთ; ზუსტად ისევე, როგორც შუასაუკუნოვან ლოგიკას, რომელსაც გვიან შუა საუკუნეებში გადაჭარბებული მნიშვნელობა მიანიჭეს. საქმე ისაა, რომ იმდროინდელი ადამიანის თანამედროვეთათვის აღსაწერად განწყობის თანამედროვე ენა უნდა გამოვიყენოთ; სხვანაირად ხასიათი დაიკარგება, ასეთ ხასიათებთან დაკავშირებული გარკვეული უცოდინარობისა წინასწარგანწყობის გამო. წმ. თომას მთელ შრომას თითქოს ერთი დიდი ნათელი ადგას, რაც პირველადი და არაცნობიერია; რასაც ის გამოტოვებდა, როგორც უმნიშვნელო პირადულ თვისებას და რის აღწერისას ვერ გაექცევი იაფფასიანი ჟურნალისტური ტერმინის გამოყენებას, რომელსაც თვითონ ალბათ სრულ უაზრობად ჩათვლიდა.

მიუხედავად ამისა, ერთადერთი სიტყვა, რომელიც იმ ატმოსფეროს აღწერს, ოპტიმიზმია. ვიცი, რომ ეს სიტყვა ახლა, მეოცე საუკუნეში კიდევ უფრო გაცვდა, ვიდრე მეცხრამეტეში. ახლა ამბობენ, რომ ოპტიმისტურად უყურებენ ომის საკითხს, ან ვაჭრობის გამოცოცხლებას; ხვალ იტყვიან, რომ ოპტიმისტურად არიან განწყობილნი პინგ-პონგის საერთაშორისო ტურნირის მიმართ. ვიქტორიანული ეპოქის ადმიანები კი ოდნავ უფრო მეტს გულისხმობდნენ, როდესაც ოპტიმისტს ბრაუნინგს, სტივენსონს ან უოლტ უიტმენს უწოდებდნენ. კიდევ უფრო მეტი და ნათელი თვალსაზრისით, ვიდრე ამ ადამიანებისათვის, ეს სიტყვა არსებითად ჭეშმარიტ მნიშვნელობას იძენს თომა აქვინელის შემთხვევაში. მას სწამდა სიცოცხლის - ყველაზე უფრო მყარი და კოლოსალური თვალსაზრისით; რაღაცის, რასაც სტივენსონი უწოდებდა the great theorem of the livableness of life - სიცოცხლის ცხოველმყოფელობის დიდ თეორემას. ეს გამოსჭვივის მისი პირველივე ფრაზებიდან ყოფიერების რეალურობის შესახებ. როდესაც რენესანსის ავადმყოფური ინტელექტუალი კითხულობს, „ყოფნა, არყოფნა, საკითხავი აი ეს არის,“ მასიური შუასაუკუნოვანი დოქტორი საპასუხოდ დააქუხებს: „ყოფნა – აი პასუხი!“ აქ მნიშვნელოვან საკითხს მივადექით. ბევრს ჰგონია, რომ რენესანსი ის დროა, როდესაც გარკვეული რაოდენობის ადამიანებმა სიცოცხლე იწამეს. სიმართლე კი ისაა, რომ გარკვეული რაოდენობის ადამიანებმა ამ დროს პირველად დაკარგეს სიცოცხლის რწმენა. შუა საუკუნეების ადამიანებმა ბევრი შეზღუდვა დააწესეს, ხშირად გადაჭარბებულიც, სიცოცხლის საყოველთაო წყურვილზე თუ გზნებაზე. ეს შეზღუდვები, ხშირად ფანატიკური და მგზნებარე სიტყვებით გამოხატული, ზღუდავდა უდიდეს ბუნებრივ ძალას – სიცოცხლის წყურვილს. თანამედროვე აზროვნების დაწყებამდე ადამიანებს არასდროს უბრძოლიათ მათ წინააღმდეგ, ვისაც სიკვდილი სწყუროდა. ალბიგოელთა აზიური საშინელება , რომელიც მათ ემუქრებოდა, არასდროს ჩათვლილლა ნორმალურად – აქამდე.

ეს ყველაფერი ცოცხლდება, როდესაც უდიდეს ქრისტიან ფილოსოფოსს ვადარებთ მათ, ვინც მას უტოლდება ან მასთან პაექრობის უნარი შესწევს. ესა ხალხი, ვისთანაც მას უშუალოდ არ უკამათია; უმრავლესობას არასდროს შეხვედრია; ზოგიერთის შესახებ არც კი სმენია. პლატონი და ავგუსტინეა ის ორი, ვისთანაც ითათბირებდა, როგორც ბონავენტურასთან და ავეროესთანაც კი. თუმცა მისი, და შესაბამისად, კათოლიკური თეორიის რეალური მოწინააღმდეგენი სხვაგან უნდა ვეძებოთ. ისინი დიდი წარმართული სისტემების შემქნელები არიან, ზოგი ძალიან ძველი, ზოგი კი სულ ახალი, ბუდასა და ნიცშესავით. როდესაც ამ ტიტანურ ფიგურას უსასრულო კოსმოსურ ფონზე ვხედავთ, ვხვდებით, რომ ეს ერთადერთი ოპტიმისტი თეოლოგი, კათოლიციზმი კი ერთადერთი ოპტიმისტური თეოლოგიაა. თეოლოგიის გაზავებით და მრწამსის არევით ყველაფერ იმასთან, რაც მას ეწინააღმდეგება, შეიძლება რამე უფრო რბილი და სასიამოვნო შექმნა, მაგრამ თანმიმდევრულ მსოფლიო რწმენათა შორის ეს ერთადერთია, რომელიც მთლიანად სიცოცხლის მხარესაა.

შედარებითი რელიგიათმცოდნეობა სხვადასხვა რელიგიების შედარების და მათ შორის განსხვავებათა პოვნის საშუალებას იძლეოდა. ორმოცდაათი წლის წინ ის ამტკიცებდა, რომ ყველა რელიგია არსებითად ერთნაირია - ერთნაირად კარგი, ან ერთნაირად უვარგისი. მას შემდეგ ეს მეცნიერული პროცესი მართლაც გამეცნიერულდა და უფსკრულებისა და მწვერვალების შემჩნევა დაიწყო. შესანიშნავი გაუმჯობესება ისაა, რომ გულწრფელად მორწმუნე ადამიანებმა ერთმანეთს პატივი უნდა სცენ. თუმცა პატივისცემამ განსხვავებები აღმოაჩინა იქ, სადაც უპატივცემულობა მხოლოდ განურჩევლობას ხედავდა. რაც უფრო ვაფასებთ ბუდას კეთილშობილ გარიყულობასა და განდგომას, მით უფრო ცხადად ვხედავთ, რომ ინტელექტუალური თვალსაზრისით ის შებრუნებული და თითქმის საპირისპიროა ქრისტესმიერი სამყაროს გადარჩენისა. ქრისტიანი სოფელს გაურბის, მაგრამ სამყაროს უერთდება, ბუდისტს კი სამყაროსგან გარიდება სოფლისგან გაქცევაზე უფრო მეტადაც სურს. ერთი ქმნილებას უარყოფს, მეორე შექმნას და შემოქმედს უბრუნდება. ჯვრის და ცხოვრების ხის განსხვავებულობა იმდენად საგრძნობია, რომ გარკვეულად გასაგებიცაა გვერდიგვერდ მათი მოთავსება, თითქოს ერთაირად მნიშვნელოვანნი იყვნენ. ერთი თვალსაზრისით მათ შორის არსებობს პარალელიზმი და ერთიანობა – როგორც ამოზნექილსა და ჩაზნექილს, ხეობასა და მთას შორის. ეს ამაღლებული უსასოობა როგორც ჩანს, ღვთაებრივი გაბედულების ერთადერთი ალტერნატივაა. ჭეშმარიტად სულიერი და გონიერი ადამიანი ამას, როგორც დილემას, ისე ხედავს. ძნელად თუ რამე შეედრება ამას სისრულით. ის, ვინც ქრისტეს მთაზე ვერ ავა, ბუდას უფსკრულისთვისაა განწირული.

იგივე სამართლიანია – მართალია, ნაკლებად გამჭვირვალე და კეთილშობილი ფორმით - სხვა წარმართული ალტერნატივების მიმართაც; თითქმის ყველა მათგანი ძველთაგან კარგად ცნობილ გამეორებათა მორევში ითრევს. თითქმის ყველა დაბრუნების ერთ იდეას უბრუნდება. ესაა ბუდას მიერ აღწერილი ტანჯვის ბორბალი. გამეორება, რომელიც ბუდამ ასე აღწერა, ნიცშესთვის სასიხარულო სიბრძნეა. თუ უბრალო, შიშველი გამეორება სასიხარულო სიბრძნეა, ისღა დაგვრჩენია ვიმარჩიელოთ, უსიხარულო როგორღა წარმოედგინა. თუმც ფაქტია, რომ ეს არაა ნიცშე, რომელიც მიქრის, ეს უკვე წაქცეული ნიცშეა, სიცოცხლის ბოლოს, სულიერი კოლაფსის პირას მისული. და ეს ძალიან შორსაა შეუზღუდავი თავისუფლებისა და ცინცხალი შემოქმედებითი განახლებით მისი ადრინდელი აღფრთოვანებისაგან.

ამ ქვეყანაზე ერთადერთი წმ. თომას რწმენაა, გამართულად რომ დგას, ყოველგვარი ამქვეყნიური ბორბლებისა და მორევებისაგან თავისუფალი: დატვირთული და გაწონასწორებლი უფრო მეტით, ვიდრე აღმოსავლური მეტაფიზიკა და წარმართული ზარ-ზეიმია. მხოლოდ ის ამტკიცებს ცოცხლად და ხატოვნად, რომ ცხოვრება ცოცხალი ამბავია, დიადი დასაწყისით და დასასრულით; ღმერთის პირველად სიხარულში ფესვგადმული და კაცობრიობის საბოლოო ბედნიერებაში ნაყოფგამოღებული; ღვთისშვილთა კოლოსალური გუნდის ბედნიერი შეძახილებით გახსნილი და მისტიკური ერთიანობით დამთავრებული, რომელიც ბუნდოვნადაა წარმოდგენილი არქაულ ცეკვასავით მოძრავ უძველეს სიტყვებში,: „რადგან ადამის მოდგმაში იყო მისი სიხარული.“

ეს ჩანახატი ფრაგმენტულად ეხება ფილოსოფიას, სულ ოდნავ თეოლოგიას და პატიოსნად დუმს სიწმინდეზე. თუმცა ამ მოთხრობაში ფილოსოფია თეოლოგიაზე, თეოლოგია კი სიწმინდეზეა დამოკიდებული, რაც ამ წიგნის მონოტონური და გამეორებადი ტვირთია. სხვანაირად რომ ვთქვათ, მან უნდა გაიმეოროს პირველ თავში უკვე ხაზგასმული ფაქტი: ეს დიდი ინტელექტუალური ქმნილება არსებითად ქრისტიანული და კათოლიკურია, და სხვანაირად გაგებული ვერ იქნება: არისტოტელე აქვინელმა მონათლა, რადგან არისტოტელე აქვინელს ვერ მონათლავდა. ეს ჭეშმარიტად ქრისტიანული სასწაულია, რომელმაც დიდი წარმართი მკვდრეთით აღადგინა და თანაც სამგზის დამტკიცებული (როგორც ეს თავად წმ. თომას შეეძლო, რომ ეთქვა), რისი შეჯამებაც ამ წიგნსაც დააგვირგვინებდა.

პირველი: წმ.თომას ცხოვრებამ დაამტკიცა, რომ მხოლოდ მის უზარმაზარ და მტკიცე მართლმორწმუნეობას შეეძლო ამდენი, ერთი შეხედვით არაქრისტიანული რამის ზიდვა. სიყვარული უამრავ ცოდვას იწყნარებს; ასეთივე თვალსაზრისით იწყნარებს ჭეშმარიტი რწმენა უამრავ მწვალებლობას, ან უფრო სწორად მწვალებლობად ნაჩქარევად ჩათვლილს . მისი პირადი მართლმორწმუნეობა იმდენად დამაჯერებელი იყო, რომ არაპირადულ არისტოტელიანიზმში სიტყვაზე ენდნენ. თანამედროვე ცინიკური გამოთქმა ამბობს კაცზე, იმდენად კარგია, რომ არაფერში გამოდგებაო. წმ. თომა იმდენად კარგი იყო, რომ ყველაფერში გამოდგა. მის მიერ გაცემული გარანტია საკმარისად სანდო აღმოჩნდა იმისთვის, რაც უმართავ და წრეგადასულ სპეკულაციად ითვლებოდა, სიცარიელის თაყვანისცემამდე რომ მიჰყავს. მონათლა თუ არა, მნიშვნელობა აღარ აქვს – ის მაინც არისტოტელეს ნათლია და მხარდამჭერია; მან დაიფიცა, რომ ბებერი ბერძენი ზიანის მომტანი არაა, და ეს მთელმა მსოფლიომ ირწმუნა.

მეორე: წმ. თომას ფილოსოფია ამტიკცებს, რომ რომ ფაქტები, ჭეშმარიტებათაგან განცალკევებითაა შესასწავლი – ამაშია ახალი ქრისტიანული მოტივი. თომიზმი აზროვნების უმდაბლესი ფესვებით იწყებს, გრძნობებით და ანბანური ჭეშმარიტებებით. წარმართი ბრძენი ამაზე აიმრიზებოდა, ისევე, როგორც ხელოვნების დაბალი ფორმებზე. თუმცა მატერიალიზმი, რომელიც წარმართში უბრალოდ ცინიზმია, ქრისტიანში შეიძლება თავმდაბლობად იქცეს. წმ. თომას სურდა მატერიალური სამყაროს ფაქტების და შეგრძნებების შესწავლით დაეწყო. ასევე შეიძლება მონასტერში ჭურჭლის რეცხვა მოენდომებინა. მისი არისტოტელიანელობის არსი ისაა,რომ თუ ჩვეულებრივი საგნების შესახებ საღი აზრის გამომუშავება დაბალი ფორმის შრომაა, სულაც არაა სამარცხვინო იყო servus servorum Dei. წარმართებში უბრალო სკეპტიკოსი შესაძლოა უბრალო ცინიკოსი გამხდარიყო. დიოგენეს ყოველთვის დაჰკრავდა ყბედის იერი. ცინიკოსთა ჭუჭყი გაკეთილშობილდა და წმინდანთა მტვრად და ნაცრად იქცა. ამას თუ ავცდით, ისტორიის უდიდესი რევოლუციის მნიშვნელობას ვერ გავიგებთ. გაჩნდა ახალი მიზეზი ყველაზე უფრო მატერიალურით - უმდარესითაც კი - დაწყებისა.

მესამე: წმ. თომას თეოლოგიაში უზარმაზარი ჭეშმარიტებით არის დამტკიცებული ის, რაც ამ და სხვა ქრისტიანული თეოლოგიის საფუძველია: გრძნობები და სხეულის შეგრძნებები, ჩვეულებრივი ადამიანის გამოცდილება გასათვალისწინებელი და პატივსაცემია, რაც დიდმა არისტოტელემ წამოიწყო და უძველეს სამყაროში გაუგებარი დარჩა. სხეული აღარაა ის, რაც ადრე იყო, როდესაც პლატონი, პორფირი და ძველი მისტიკოსები მკვდარს მიაკუთვნებდნენ. ის ჯვარზე ეკიდა, ის სამარიდან აღდგა. გრძნობათა ზიზღი შეუძლებელი გახდა სულისთვის. ისინი ეკუთვნოდნენ რასმე, რაც ადამიანზე მეტი იყო; პლატონს შეეძლო ხორცისთვის ამრეზით ეცქირა, მაგრამ ღმერთი არ ამრეზილა. გრძნობები კურთხეული გახდა; როგორც ეს ერთმანითის მიყოლებით ხდება კათოლიკური ნათლობისას. „დანახვა დაჯერებაა“ აღარ იყო, ჭკუასუსტის ან ჩვეულებრივი ადამიანის გაცვეთილი გამონათქვამი, როგორც პლატონის სამყაროში. მას რეალური რწმენის რეალური პირობები შეერია. ეს მბრუნავი სარკეები, რომლებიც ადამიანის ტვინს შეტყობინებებს უგზავნიან, თვით ღმერთს უჩვენებდნენ ბეთანიის გზას და იერუსალიმის კლდის თავზე ნათებას. ამ ყურებს ჩვეულებრივი ხმაურის გარდა ღმერთის საიდუმლო ცოდნა, პალმის დაფენილი ტოტების შრიალი და ჯვარცმის მოთხოვნის შეძახილებიც სმენიათ. მას შემდეგ, რაც ხორცშესხმა ჩვენი ცივილიზაციის ცენტრალურ იდეად იქცა, მატერიალიზმისკენ მობრუნება გარდაუვალი გახდა, მატერიის სერიუზული ფასეულობისა და სხეულის აგებულების თვალსაზრისით. ქრისტეს აღდგომამ არისტოტელეს აღდგომაც გარდაუვალი გახადა.

ესაა სამი, სრულიად საკმარისი მიზეზი, რატომაც დაუჭირა მხარი წმინდანმა მყარ და ობიექტურ ფილოსოფიას. და მაინც იყო რაღაც სხვა, უზარმაზარი და ბუნდოვანი, რაც ამ თავის შუაში მსუბუქად მოვნიშნე. სრულად ამის გამოხატვა ძნელია, რადგან პოპულარობის საფრთხეს შეიცავს, ან იმისას, რასაც ახლა არასწორად მიიჩნევენ პოპულარობად, მოკლედ რელიგიიდან რელიგიურობაზე გადასვლას. ესაა აქვინელის ზოგადი ტონი და ხასიათი, რომლისგან დამალვა ისეთივე ძნელია, როგორც დიდფანჯრებიან სახლში დღის სინათლისგან დამალვა. ესაა მისი გონების პოზიტიური განწყობა, რომელსაც ქმნილების სასწაულის სითბოს მზის სინათლესავით აუვსია და გაუჯერებია. არსებობს გარკვეული პიროვნული სითამამე, რომლითაც ადამიანები საკუთარ სახელებს უდიდეს წოდებებს უმატებენ: მონაზონს შეიძლება „სულიწმინდა“ ერქვას, კაცი შეიძლება ისეთ ტვირთს ზიდავდეს, როგორიცაა წმ. იოანე ჯვრისა. ადამიანს, რომელსაც ვსწავლობთ, შეიძლებოდა შემოქმედის სახელი დამატებოდა. არაბები ამბობენ, რომ ღმერთს ასი სახელი აქვს; მათვე შენარჩუნებული აქვთ ტრადიცია უზარმაზარი, უთქმელი სახელისა, რადგან ის თვით არსებობას გამოხატავს, მუნჯი და საშინელი, როგორც უეცარი, მაგრამ უხმო გასროლა; აბსოლუტურის გამოცხადება. და ალბათ არცერთი ადამიანი ისე არ ახლოს მისულა შემოქმედის საკუთარი სახელით მიმართვასთან, რომელიც შეიძლება მხოლოდ დაიწეროს „მე ვარ.“